التحفة الایقاظیة (کتاب)کتاب التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه ، سفرنامه حج ، نوشته سلیمان فیضی می باشد. ۱ - معرفی کتاباین سفرنامه به نام التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، آگاهی‌هایی از وضعیت اجتماعی، سیاسی، مذهبی، فرهنگی، عمرانی و اقتصادی مکه و مدینه در ۱۳۲۸ق./۱۹۱۰م. را به دست می‌دهد. راه دریایی حج جنوب ایران و عراق و وضعیت امنیتی راه‌های حرمین شریفین نیز در این سفرنامه شرح داده شده است. نویسنده نگرشی سیاسی- عبادی به حج دارد و حج را دارای ابعاد و کارکردهای سیاسی و اجتماعی می‌داند. [۱]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱.
۲ - زندگینامه مولفسلیمان فیضی، نویسنده و ادیب و فعال سیاسی مشهور عراقی، به سال ۱۳۰۲ق./۱۸۸۵م. در موصل عراق زاده شد. به سال ۱۹۱۱م. از دانشکده حقوق استانبول فارغ التحصیل شد و سپس به وکالت روی آورد. دوران زندگانی او، هم زمان با سلطه عثمانی بر عراق و سپس اشغال آن به دست انگلستان بود. وی با سلطه حکومت عثمانی بر عراق مبارزه می‌کرد و با این هدف، نخستین نشریه عرب زبان بصره را به سال ۱۹۰۹م. با نام الایقاظ منتشر ساخت. در اواخر سال ۱۹۱۳م. به وکالت از مردم بصره، به مجلس نواب عثمانی راه یافت. چند سال در دانشکده حقوق دانشگاه بغداد تدریس کرد و سپس به بصره بازگشت. سلیمان فیضی را از افراد اثرگذار در استقلال کشور عراق و تحولات اجتماعی آن دانسته‌اند. وی سرانجام به سال ۱۳۷۰ق./۱۹۵۱م. در شهر بغداد درگذشت. [۲]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۹-۱۲.
او جز این کتاب آثاری دیگر نیز در زمینه‌های ادبی، حقوقی و سیاسی- اجتماعی دارد. [۳]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۲-۱۴.
[۴]
موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین، سلیمان فیضی.
۳ - انگیزه نگارشالتحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه از نخستین آثار سلیمان فیضی است. او به دلیل اعتقادش به ضرورت بیداری مسلمانان، کتاب را التحفة الایقاظیه نامیده است. [۶]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۷.
برخی دانشمندان و ادیبان معاصر بر این کتاب تقریظ‌هایی نگاشته‌اند. [۷]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۸.
۴ - اهمیت کتابکتاب به لحاظ آگاهی‌های گسترده که از برخی مکان‌های مذهبی مکه و مدینه و وضعیت حج گزاران در نیمه اول قرن چهاردهم ق. به دست می‌دهد، حائز اهمیت است. برخی از موضوعات گزارش‌های او، از جمله آداب و رسم‌های اغوات(خادمان حرم) هنگام زیارت قبر پیامبر صلی‌الله علیه و‌آله وسلّم در آن دوره بر اهمیت آن افزوده است. نگاه اجتماعی و سیاسی نویسنده به حج و مناسک آن، از دیگر وجوه اهمیت کتاب است. در باور او، حج افزون بر پاداش اخروی، فواید دنیوی نیز دارد و مایه کمال زندگی اجتماعی مسلمانان و استواری پایه‌های جامعه اسلامی است. به گفته وی، دانشوران مسلمان باید به حج گزاران گوشزد کنند که افزون بر گزاردن مناسک دینی، به ابعاد سیاسی و اجتماعی حج نیز بپردازند و از آن‌ها شناخت کافی بیابند. [۸]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۰۸-۱۰۹.
۵ - گزارش محتوا۵.۱ - آغاز و پایان سفرفیضی در ششم شوال ۱۳۲۸ق. با یک کشتی روسی، از بصره، تنگه فاو، خرمشهر، آبادان، بوشهر، بندر لنگه، بندر عباس، تنگه هرمز، اقیانوس هند و عدن گذشته و به دریای سرخ و جده رسیده است. او پس از گزاردن مناسک در مکه، به مدینه و سپس با قطار به شام رفته و از حلب به بغداد بازگشته است. سفر او در ۲۲ محرم ۱۳۲۹ق. پایان پذیرفته است. کتاب، خاطرات مسیر برگشت را در خود ندارد. فیضی در معرفی شهرهای میان راه، نخست ویژگی‌های جغرافیایی را ارائه و سپس وضعیت سیاسی و حکومتی، عمرانی، اقلیمی، جمعیتی و اقتصادی را شرح کرده است. نویسنده به دلیل دلبستگی به مباحث سیاسی، برخی مناطق را با نگاه سیاسی بررسیده است. برای نمونه، هنگام عبور از خرمشهر و آبادان، از حضور انگلیسی‌ها و تلاش آنان برای نفوذ در منطقه و دریافت امتیاز نفت اشاره کرده است. [۹]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۴۵-۴۹.
۵.۲ - ناامنی راه هاموضوع ناامنی راه، بخشی از گزارش‌های سفرنامه را به خود اختصاص داده است. به گفته فیضی، فقط راه جده تا مکه به سبب حضور نیروهای نظامی، امن بوده است. [۱۰]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۷۶.
کاروان فیضی در میان راه مکه و مدینه، با حمله راهزنان روبه رو شد و یک تن از همراهان او زخمی گشت. [۱۱]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۳۹-۱۴۰.
او سفر به تنهایی در این مسیر را بسیار خطرناک شمرده است. [۱۲]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۳۶-۱۳۷.
وضعیت امنیتی شهر مدینه نیز مناسب نبوده و سلیمان فیضی به دلیل ناامنی پیرامون شهر نتوانسته به زیارت قبرهای شهدای احد و مسجد قبا و دیگر آثار اسلامی بیرون مدینه برود. [۱۳]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۵۵.
۵.۳ - مشکل قرنطینهدر این سفرنامه، قرنطینه از مشکلات حاجیان شمرده شده است. ماموران بهداشت در برخی از بنادری که کشتی فیضی و همراهانش لنگر انداخته، به آنان اجازه خروج نداده و آن‌ها را در کشتی حبس کرده‌اند. [۱۴]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۶۳.
در جده نیز آنان را چند روز معطل کرده و سرانجام ایشان را واداشته‌اند تا به جزیره ابوسعد روند و در آن جا دوره سخت قرنطینه را بگذرانند. این قانون تنها ویژه حاجیان بوده و قرنطینه برای غیر حاجیان به کار گرفته نمی‌شده است. [۱۵]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۶۹-۷۰.
۵.۴ - فیضی در مکهسلیمان فیضی روز دوم ذی قعده وارد شهر مکه شده و به خانه مطوف شهر بصره رفته [۱۶]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۷۸.
[۱۷]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۷۴.
[۱۸]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۸۰.
و با وساطت دو تن از اغوات حرم مکی که دوستی دیرین با او داشته‌اند، خانه‌ای نزدیک باب ابراهیم اجاره کرده است. [۱۹]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۸۲.
فیضی مکه را شهری با ساختمان‌های چند طبقه و خیابان‌های باریک و نامنظم و بازارهای پر از کالاهای گوناگون وصف کرده است. [۲۰]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۸۴.
مکه حداقل۱۰۰ هزار تن جمعیت داشته که یک چهارم آنان از مردم هندوستان، عراق، سوریه، مغرب، یمن و بخارا بوده‌اند. فیضی وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم بومی مکه را که بیشتر از راه خدمت به حاجیان ارتزاق می‌کرده‌اند، نامناسب و دلیل فقر آنان را وضعیت سخت اقلیمی و جوی دانسته است. [۲۱]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۹۲-۹۳.
بخشی از گفتار او در باره مکه، به وصف مسجدالحرام ، درهای آن، کعبه، ارکان چهارگانه و دیگر آثار و مکان‌های حرم مکی اختصاص یافته است. [۲۲]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۸۵-۹۴.
معرفی پرده کعبه و تاریخ آن با بهره گیری از سفرنامه بتنونی ، مبحثی مفصل را به خود اختصاص داده و در پایان آن، هزینه‌های سالانه پرده داری کعبه در آن زمانه آمده است. [۲۳]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۸۷-۹۰.
به گزارش این سفرنامه، منا ۳۰۰ خانه دارد که در ایام حج مسکونی می‌شوند. نیز دارای بازاری است که اجناس حاجیان را تامین می‌کند. [۲۴]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۱۳.
فیضی گزارش‌های تاریخی مفصل و نیز شرحی از دیده‌های خود در باره چشمه زبیده آورده که در تامین آب آشامیدنی مکه اهمیتی بسزا داشته است. [۲۵]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۹۴-۹۵.
تدریس دانش‌های دینی مانند حدیث ، تفسیر قرآن و فقه در مسجدالحرام رواج داشته؛ اما از دانش‌های نو غفلت می‌شده و به باور فیضی، این در شان جهان اسلام نیست. او گزارشی مختصر از مدرسه صولتیه، بزرگ‌ترین مدرسه مکه، به دست داده است. این مدرسه به همت دانشمندی هندی تاسیس شده و ۲۰۰ طلبه داشته و بخشی از هزینه‌های آن از کمک‌ها و هدایای مسلمانان هندی تامین می‌شده است. [۲۶]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۹۵-۹۷.
فیضی در مراسم اهدای جایزه مدرسه به طلاب، سخنرانی کرده و متن آن را در سفرنامه آورده است. [۲۷]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۹۸-۱۰۱.
او با چند تن از دانشمندان مکی و غیرمکی نیز دیدار داشته که شرح آن را نوشته است. [۲۸]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۱۱.
بخشی از مطالب مربوط به مکه، به معرفی امیران آن در سده سیزده و چهارده ق. اختصاص یافته که همگی از شرفای مکه بوده و به امام حسن علیه‌السّلام نسب می‌برده‌اند. حاکم وقت مکه، حسین بن علی بن محمد و آغاز حکومت او ۱۳۲۷ق. بوده است. [۲۹]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۰۳.
۵.۵ - فیضی در مدینهسلیمان فیضی در روز ۲۲ ذی حجه از مکه به سوی مدینه حرکت کرده است. [۳۰]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۲۳.
در گزارش او، مدینه شهری با حدود ۵۰۰۰ خانه، بازاری پررونق و دست کم۱۲۰ هزار تن جمعیت است. [۳۱]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۴۹.
مردم بومی مدینه تنگدست و فقیر ؛ اما غیربومیان بیشتر بازرگان و ثروتمند بوده‌اند. [۳۲]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۵۴.
بخشی از گزارش‌های کتاب به معرفی و وصف مکان‌های مقدس و تاریخی مانند دروازه‌های شهر و ساختمان مسجدالنبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، اشیای موجود در مسجد و حجره نبوی و نیز تاریخ تعمیرها و گسترش‌های مسجد اختصاص یافته است. [۳۳]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۵۱-۱۵۳.
فیضی سفارش نامهای از شیخ اغوات مکه، احمد ابراهیم آغا، برای شیخ اغوات حرم مدنی، ابراهیم آغا، در دست داشته و بدین رو، با همراهی او توانسته است سه بار وارد حجره نبوی شود و از آداب و مراسم اغوات هنگام زیارت و ورود به حجره، گزارشی بنگارد. [۳۴]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۵۶-۱۵۷.
فیضی قبرستان بقیع و مرقد بزرگان آغاز اسلام از جمله اهل بیت ؛ را زیارت کرده؛ اما از چگونگی بناهای موجود در آن سخنی نگفته است. [۳۵]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۴۸.
گزارشی کوتاه از مدارس دینی مدینه نیز در سفرنامه آمده که بیشتر جلسات درس آن‌ها در حرم نبوی بر گزار می‌شده است. رونق این مدارس کمتر از مدارس مکه بوده است. [۳۶]
التحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه، سلیمان فیضی، ص۱۵۵.
۶ - نسخه شناسیالتحفة الایقاظیة فی الرحلة الحجازیه نخست به سال ۱۳۳۱ق./۱۹۱۳م. در شهر بصره و در انتشارات محمودیه چاپ شد. این کتاب به سال ۱۹۹۸م. با تصحیح و مقدمه باسل سلیمان فیضی، در انتشارات دارالساقی بیروت با دو کتاب دیگر از سلیمان فیضی با نامهای الروایة الایقاظیه و البصرة العظمی در یک مجلد با نام مؤلفات مختاره در قطع رقعی با ۳۵۵ صفحه بار دیگر به چاپ رسید که سفرنامه ۱۶۳ صفحه از آن را در بر داشت. ۷ - فهرست منابعالاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛ موسوعة اعلام الموصل فی القرن العشرین: عمر محمد الطالب، دانشگاه موصل، ۲۰۰۸م. ۸ - پانویس
۹ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «التحفة الإیقاظیه». |